Eziste nu’udar Rede ne’ebé mak tau matan ba lei no politika sira liga ho asuntu rai iha Timor-Leste, iha tinan 2018 Rede ba Rai ho nia membru sira halao ona peskiza kona ba sistema rejistrasaun rai husi SNC (Sistema Nacional … Continue reading →
Dili, 9 Jullu 2019 Konferensia Imprensa Rede ba Rai
Rede ba Rai: Ministru
Justisa ho Sekretariu Estadu Terras no Propriedade La Kompriende Konseitu Administrasaun
Nakloke
Iha 18 Junu 2019, Rede ba Rai lansa ona
relatóriu peskiza ne’ebé esklarese ba públiku katak programa Sistema Nasional
Cadastru (SNC) iha frakeza barak iha servisu rejistrasaun rai iha Timor Leste.
Peskiza ida ne’e deskobre katak programa SNC la transparente no la nakloke ba
publiku, viola Lei 13/2017 iha parte oioin nomos fó ameasa boot ba rai lisan, ba
feto no grupu vulneravel sira nia direitu ba rai.
Maske husi Governu RDTL la interese hodi partisipa
iha lansamentu relatóriu Rede ba Rai nian maibe ami nafatin interese atu
servisu hamutuk. No durante semana tolu nia laran Rede ba Rai akompaña deklarasaun
no komentáriu husi Sua Exelensia Ministru Justisa Manuel Carceres da Costa, no S.E.
Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade Mario Ximenes iha mídia. Rede ba Rai sente
triste tanba deklarasaun hirak ne’e hatudu katak Governu laiha vontade atu tur
hamutuk ho Sosiedade Sivíl atu buka solusaun ba problema sira ne’ebé mak eziste
iha programa SNC.
Komentáriu hirak ne’e mos hatudu katak S.E.
Ministru Justisa Manuel Carceres da Costa ho S.E. Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade
Mario Ximenes la kompriende konseitu administrasaun nakloke ne’ebé mak
esklarese iha Dekretu-Lei 32/2008 ka direitu asesu dokumentu
ofisial sira ne’ebe mak esklarese iha Dekretu-Lei
No 43/2016.
Iha deklarasaun ida ne’e Rede ba Rai hakarak
atu esplika, klarifika no hatan fila fali ba deklarasaun balu husi parte VIII Governu
RDTL Ministru Justisa no Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade.
Iha loron 19 Juñu 2019
Sekretariu Estadu Terras no Propriedade hato’o katak programa SNC nakloke ba
públiku tanba fulan fulan hato’o relatóriu ba Governu[1].
Tuir Rede ba Rai katak deklarasaun ida ne’e sala iha parte rua:
Peskiza
ne’ebé hala’o husi Rede ba Rai hatudu momos katak programa SNC la transparente
no la nakloke ba públiku.
Kontratu
ne’ebé fó ba kompañia rua (GMN-H no ARM-APPRIZE) ho prosesu adjudikasaun direta
no la loke tenderizasaun ba publiku atu kompaña seluk bele aplika.
Relatóriu
trimestral, anual, relatóriu avaliasaun no progresu servisu husi SNC nunka fó
sai ba públiku no la fahe iha web.
Programa
SNC la publika sai progresu servisu.
Governu
la esplika prosesu avaliasaun ne’ebé mak sira uza atu halo avaliasaun ba
servisu husi kompañia rua ne’e.
Peskizadór
Rede ba Rai bazeia ba Dekretu Lei 43/2016, hatama pedidu formal ba Ministériu
Justisa husu atu halo kopia ba informasaun ofisiál liga ho programa SNC nian,
maibé ami so hetan de’it autorizasaun atu konsulta dokumentu sira ne’e iha oras
balu nia laran, no la autoriza ba ami atu halo kopia ba dokumentu hirak ne’e.
Tuir mai ami hatama pedidu ba daruak nian, Ministeriu Justisa la fó ona lisensa
ba ami atu asesu ba dokumentu hirak ne’e maske tuir Dekretu-Lei No 43/2016 Regra
Sira kona-ba Asesu ba Dokumentu Ofisial sira katak tuir lolos dokumentu ne’e bele fó sai ba públiku.
Maske SNC submete relatóriu servisu
trimestral ba Governu maibé relatóriu sira ne’e nunka fó sai ba públiku no la publika iha web.
Tuir mai iha loron, 27
Junu 2019, Ministru Justisa rasik hateten katak “informasaun kona ba dadus rai
nian Serbisu Nasional Kadastru (SNC), la bele fo sai tanba ema-nia privasidade”[2].
Deklarasaun ida ne’e husi Ministru Justisa lalos, iha parte rua:
Informasaun
barak ne’ebé mak presiza fó sai atu garante prosesu transparente la inklui
informasaun privadu. Pur ezemplu, relatóriu anual, relatoriu trimestral, avaliasaun
ba programa SNC, kontratu ne’ebé mak asina entre GMN-H, ARM-Apprize no Estadu
RDTL – dokumentu hirak ne’e la inklui informasaun privadu ema nian so inklui
deit informasaun kona-ba lalaok programa SNC nian. Tuir Dekretu-Lei No
43/2016 klaru katak povu iha direitu atu hetan asesu ba tipu
dokumentu sira ne’e.
Ministru
Justisa ninia komentáriu la lójiku. Tanba bazeia ba prosesu rejistrasaun rai
ne’ebé mak esklarese iha Lei 13/2017 katak depois de rekolla dadus kona-ba
deklarante nain ba rai tenke publika mapa hodi komunidade tomak bele haree atu
verifika fali dadus sira. Mapa ne’e publika iha nivel Munisipiu no ema hotu
bele ba haree mapa pársela, naran deklarante no numeru uniku identifikasaun
parsela (NUIP).
Bazeia ba rezultadu peskiza ne’ebé hatudu katak SNC la
transparente no viola mós Lei 13/2017 iha parte oioin. Tanba preokupasaun hirak
ne’e hotu Rede ba Rai rekomenda ba
Governu Timor-Leste atu halo avaliasaun independente ba programa SNC iha
tempu badak. Avaliasaun ida ne’e tenke nakloke no independente
no tenke investiga asuntu: asesu ba prosesu rejistrasaun rai, kualidade de
dadus, impaktu ba nivel konflitu iha rai laran, impaktu ba ema vulneravel,
impaktu husi prosesu rejistrasaun ba rai lisan no prosesu ninia sustentabilidade
nomos transparénsia.
Peskiza ida ne’e hala’o ho objetivu atu haforsa povu
sira nia direitu ba rai iha futuru. Prosesu ne’e hala’o ho modelu kolaborativu
tebes ne’ebe kompostu husi: advogadu, ema peritu ba asuntu sosiál no ema
tékniku ne’ebé mak iha esperiénsia barak servisu kona-ba asuntu rai iha
Timor-Leste. Peskiza hala’o husi: Asosiasaun Rede Covalima (ARC), REINO, Belun, FFSO,
Fundasaun Mahein (FM), HAK, Jurista Advokasia (JA), JSMP, KSI, La’o Hamutuk,
Liberta, Oxfam, no Sekretariadu Rede ba Rai.
Ba informasaun liu tan bele kontaktu ho
Koordenador Rede ba Rai bele kontaktu ho Pedro
Hortencio Vieira, telemovel +670 77811481 ka email vieiraloivacho@gmail.com.