Problema indemnisazaun ida ne’e komesa dada atensaun publiku wainhira lansamentu fatuk inan husi entidades governu no entidades benefisiariu sira ba alargamentu edifisiu Quartel Geral Polisia Nasional Timor-Leste Iha loron 10 fulan janeiro ne’ebé hamosu diferensia idea entre komunidade uma kain 10 ho Governu tamba la simu mekanismu indemnizasaun ne’ebé fo ba sira.
Tuir komunidade Rogerio Marcal nu’udar komunidade afeitadu sira la aseita ho indemnizasaun ne’e tamba tuir sira liu husi encontro 10 resin ne’ebe mak sira partisipa ho Diresaun Nasional Terras e Propriedades nunca konsidera komunidade sira nia proposta ne’ebe sira hato’o ate mai ho ameasa no halo komunidade uma kain 7 seluk obrigadu tenke aseita ho desizaun ne’e,“durante ne’e ami koalia ho terras ami la konkorda se karik estadu persija ami nia propriedade privadu tenke ser buka rai selu indemnizasaun ba uma no aihoris depois fo ho osan par ami bele halo fali konstrusaun, presu ba uma ho aihoris ba hau niain ne’e sira fo 11 mil sira seluk ba 4 mil balun 9 mil depende sira hare’e ba uma no aihoris sira durante ami encontro mak ida ne’e deit solusaun la iha ami hakarak selu uluk mak uma ho aihoris kona ba rai ne’e depois, mai ameasa ami mos dalarua ona primeiru iha 2016 30 de Agusto fatin edifisiu postu administrativu vera cruz 10 oras no Segundo 10 de outubru 2016 fo ultimatum loron 2 bazea ba segundu ameasas ne’e mak ami nia vizinhu sira tauk hodi ba loke konta bankaria mais ami sira ne’ebe mak la loke ami nia konta bankaria ne’e ami mantem ami nia pozisaun ami laos okupa rai estadu”, Tenik nia.
Bazeia ba informasaun ne’ebé Rede rekolla husi terrenu no publikasaun husi mídia sira katak iha uma kain 17 no loja xineza ida mak sei afeita ba alargamentu edifisu Quartel Jeral PNTL ne’e no komunidade uma kain 7 mak simu ona no 10 mak sei mantein no la aseita ho indeminizasaun ne’ebe maka governu fo. Planu atu halo konstrusaun foun quartel geral PNTL hahu kedas iha 2014, tuir akordu ne’ebé asina ona husi Eis Ministru Defeza Seguransa Jose Somotxo Siqueira no konstrusaun ne’e sei kaer husi kompañia shanghai Construction ho montante osan US$ 10,177, 638.20.
Ita sempre rona hela deit Problema indeminizasaun wainhira governu iha planu atu hari’I konstrusaun ruma ou implementasaun projeitu bo’ot sira, no ida ne’e Laos ona buat foun. Liu husi akompanhamentu kazu ne’ebé mak Rede halo maioria hamosu problema se wanhira to’o ona iha prosesu atu indeminiza exemplo diak ne’ebé bele hatudu mai ita mak Suai. Husi rezultadu peskiza ne’ebé mak halao husi organizasaun membru Rede ba Rai, Kdalak Sulimutu Institute relasiona ho indemnizasaun sira ne’ebé mak komunidade afeitadu sira simu ona husi parte governu, Rezultadu survey hatudu katak 54% husi komunidade 69 ne’ebé nia rai afeitadu ba suai Supply Base, Auto Estrada, Novu Suai, sente la satisfas ho polítika indemnizasaun no indeminizasaun tamba mai ho aprosimasaun obrigatoriu, falta konsultasaun klean benefisiu mediu no longu prazu no konsidera ida ne’e la sustentavel ba futuru tamba la iha orientasaun eskrita ruma husi governu kona ba utilizasaun ba osan ne’e. Verbalmente ekipa tekniku sira informa ba komunidade kona-ba osan ne’e bele uza ba halo uma no fó oan sira ba escolar maibe la iha orientasaun ou lei ruma kesi sobre utilizasaun osan[1].
Problema ida ne’e laos deit akontese iha suai maibe mos iha fatin seluk no ida ne’e sei nune’e nafatin no kria nafatin problema iha futuru oin mai. Husi ne’e ita bele hare’e katak seidauk iha seriedade husi estadu atu buka dalan ba mekanismu indemnizasaun ne’ebé mak justu ba komunidade afeitadu sira.
Tuir prinsipiu lei Espropriasaun ba Utilidade Públika katak depois de hasai komunidade husi fatin ida ba fatin seluk tenke iha mudansa ba moris ne’ebé diak liu tan kompara ho antes hasai, ne’e signifika governu tenke prepara kondisaun ne’ebé dignu ba komunidade sira emtermus de hela fatin, asesu ba nesesidade baziku sira hanesan be’e mos, Eletrisidade, asesu ba sentru saude, Escola ba Oan sira no seluk tan.
Se karik tuir nia prinspiu mak nune’e saida mak seidauk los iha prosedimentu indeminizasaun ba komunidade sira? No saida mak estadu persija halo atu bele hetan dalan ne’ebe justu ba parte rua ne’e? Rede ba Rai liu husi nia koordenador Legal Julio Da Silva rekomenda katak atu hetan pontu naroman ba problema indemnizasaun iha kaikoli ida ne’e bele liu husi dalan negosiasaun “iha faze ida ne’e sei iha negosiasaun iha parte negosiasaun ne’e tenke hatur parte rua ne’e iha pozisaun ne’ebe mak tenke porporsional no hanesan wainhira governu mai ho pozisaun ida sira labele impoin deit nia hakarak ba komunidade sira maibe governu mos persija konsidera proposta husi komunidade sira tamba iha faze negosiasaun ida ne’e atu hetan solusan wainhira parte ida-idak ho ninia hakarak ne’e wainhira ona konsertasaun iha ona solusaun se la iha konsertasaun proposta mak sira ida-idak mantem entaun siknifika katak sei la iha solusaun ba iha kazu ne’ebe mak iha kona ba kestaun folin ne’ebe atu indemniza persija mos hare’e ba regra no prinsipiu ne’e mak wainhira atu halo indemnizasaun persija halo estudu ba folin sasan aktual nianiha merkadu persija iha konsiderasaun kona ba ida ne’e”, Julio Haktuir”.
Tuir Rede ba Rai bainhira governu atu persija rai privadu ne’ebe mak sei afeita husi projeitu primeiru governu tenke halo identifikasaun, liu husi identifikasaun ne’e mak atu hatene katak rai ida atu espropria ne’e tama iha rai privadu ka rai estadu atu idenftiksa mos se mak nain, saida deit mak iha rai ne’ebe mak atu espropria. Por ezemplo uma ka to’os ka natar ka iha aihoris saida mak iha laran liu husi dalan ida ne’emak bele halo identifikasaun liu husi ida ne’e mos parte govenru persija hari’i ekipa integradu ida kada ministeriu ida-idak ho nia kompetensia porezemplo wainhira hare’e deit kona ba rai entaun kopetensia ba suntu rai ne’e husi teras e propriadade kona ba obra nia folin ne’e ministeriu obras publika mak ei toma konta ida ne’e kona ba aihoris ne’e kona ba nia foln ne’e kabe ba iha minsiteriu agrikutura nian.
Liu husi ida ne’e mak bele hatene
situasaun kona ba rai ne’ebe atu espropria e governu rasik bele konta ona
teknikamante kona ba oinsa atu halo indemnisazaun justu ba folin merkadu nian
persija halo estudu ida klean liu husi ekipa integradu sira husi ministeriu
sira ne’e. wainhira sira iha ona dadus entau faze primeira ne’ebe tenke halo ho
ema afeitadu ka iha lei espropriasaun bolu ema interesadu komesa halo
negosiasaun liu-liu iha ministeriu ida ne’ebe mak sai hanesan nain ba obra ka
entidade benfisiariu hakbesik ba komunidade sira hodi bele halo negosiasaun ida
ne’e se rai privadu bolu dehan akizisaun direitu privadu entaun bele halo
hanesan kontratu kompra e vende entre entidade benefisiariu atu halo kontratu
kompra e venda liu husi notariadu atu halo transferensia lu husi direitu
privadu ba iha direitu publiku nian entaun faze ida ne’e mak persija halo karik
faze ida ne’e la susesu iha lei espropriasaun ne’e mos hatete katak la iha
dalan entaun halo deklarasaun utilidade publika wainhira halo deklarasaun ba
utilidade publika la siknifika katak governu ka entidade benefisiariu sira atu foti
rai ne’ebe mak afeita husi projeitu maibe uluk liu tuir lei espropriasaun tenke
kria arbitru ne’ebe mak sei deside kona ba litiziu ka problema ne’ebe mak iha entre entidade benefisiariu ho ema
interesadu sira karik la konkorda iha folin entaun iha lei espropriasaun preve
katak ministeriu justisa liu husi proporsta entidade benefisiariu bele husu iha
tribunal atu forma arbitrajen ka arbitu ida ne’ebe mak iha nia kompetensia ka
autoridade atu deside kona ba asuntu ne’ebe mak sai hanesan litiziu ka sa hanesan
disputa entaun prosedimentu sira ne’e mak tenke tuir wainhira prosedimentu
hotu2 tuir ona tenke tribunal ka arbitrajen deside ona entaun wainhira governu
foti tenke deposita osan ba numeru konta banku ne’ebe tuir desizaun banku nian
fo sai tenke tau ida ne’e e bele mos karik la iha desizaun arbitu nian la simu
husi parte ruma bele mos rekore iha tribunal primeria insansia bele refere ba
iha ne’eba bele remete kazu ne’e ba iha tribunal entaun desizaun ida final ne’e
mak mai husi tribunal atu halo indemnizasaun oinsa ne’e hanesan prosedimentus
sira ne’ebe mak persija governu kumpri no wainhira prosedimentus hirak ne’e
governu tuir ona ema interesada ka afeita husi projeitu ne’e tenke sujeita ka
hakruk ba iha desizaun sira ne’e.
[1] Sumariu Relatoriu Peskiza “Jestaun komunidade Afeitadu Utiliza Osan Kompensasaun no Indeminizasaun