Beheda 24-10-2020 Komunidade aldeia Ilimanu Suco Uma Kaduak Postu Administraitvu Laklo Munisipiu Manatutu hamutuk nain 62 nu’udar represensante husi komunidade bairo museu mak marka prezensa iha diskusaun komunitaria ho Rede ba Rai mai ho preokupasaun hanesan, sira rejeita atividade esplorasaun mineirasaun marmor iha foho museu tamba tuir planu ne’ebe Autoridade Nacional Petroleu no Minarai (ANPM) identifika atu halo esplorasaun ba marmore iha foho Museu, Maruikraten no We’ua.

Iha diskusaun komunitaria ida ne’e lia nain no komunidade sira ne’ebe partsipa rejeita ho atividade ida ne’e tamba tuir sira rai ne’ebe sei halo esplorasaun ba hanesan Museu, ne’e konsideradu nu’dar fatin protejidu ne’ebe iha valor kultural bo’ot tebes no iha ligasaun metin ho komunidade husi uma lisan Museu nia vida moris loron-loron. Komunidade sira ne’ebe hola parte ba uma lisan ida ne’e mais ou menus iha uma kain 120 ho total populasaun hamutuk 680 no maioria moris ho vida agrikultor, peskador no kasador.

Durante diskusaun ida ne’e lao nu’udar oan husi lia nain no jerasaun husi uma lisan Museu Paulo Dias reforsa sira nia statementu rejeita ho atividade esplorasaun mineirasaun marmore ba sira nia Foho Museu tamba Iha uma lisan museu ida ne’e komunidade sira halao seremonia kultural bo’ot rua iha tinan ida nia laran wainhira iha tempo sau batar, hasa’e no hatun udan ben ne’ebe fo matak malirin ba rai sira hodi bele fo moris ba komunidade husi uma lisan museu,

“maioria ami ne’ebe moris iha ne’e nu’udar agrikultor no depende makas ba udan no be’e ne’ebe mai husi ami nia hamulak iha foho ne’e, tamba husi udan ne’e ami bele kuda ami nia aihoris no aihan sira  no laos ne’e deit ami nia moris loron-loron mos iha ligasaun makas ho foho ne’e tamba kada tinan ami sempre halo seremonia ritual sira hanesan sau batar no bolu udan tamba ne’e se estadu planu atu fera foho ne’e atu ba foti marmer entaun ami lahatene ami nia moris ba oin atu sai oinsa” Tenik Paulo Dias

Iha fatin hanesan peskizador husi ONG Lao Hamutuk Adilson da Costa Junior esplika katak husi rezultadu peskiza sira tantu iha Timor no Rai seluk esplorasaun mineirasaun marmore ne’e sempre iha impaktu ba komunidade sira ne’ebe hela besik area esplorasaun inklui mos impaktu Ambiental “Ita bele hare’e no aprende ona husi rai seluk bele akontese rai monu no ida ne’e akontese mos iha filipina kuando sira fera foho no udan monu entaun bele akontese erosaun rai monu no ameasa ema nia vida” Tenik Adilson iha Diskusaun Komunitaria ho Komunidade Ilimanu

Tuir Adilson Parte importante seluk ne’ebe labele ignora mak tenke halo konsultasaun publiku ba komunidade sira antes sira implementa atividade esplorasaun ida ne’e atu bele rona no hatene komunidade sira nia prekupasaun tamba atu halo atividade esplorasaun mineirasaun marmore persija mos hetan lisensiamentu Ambiental husi Sekretariu Estadu Ambiente liu husi Ajensia Nasional ba Lisensiamentu Ambiental no atu hetan lisensiamentu ida ne’e nia kriteriu ida mak tenke halo konsultasaun publiku ne’ebe partisipativu ba komunidade sira atu bele rona sira nia preokupasaun,

“Ezemplu barak mak hatudu ona katak konsultasaun publiku ne’ebe la partisipativu bele fo impaktu ne’ebe bo’ot tebes wainhira atividade esplorasaun ne’e halao ezemplu ne’ebe it abele aprende ba mak Impaktu husi Auto Estrada Suai, komunidade sira ne’ebe mak hela iha parte Estrada sorin labele ona asesu ba halao sira nia atividade hanesan halo to’os tamba Auto Estrada la asesivel ba sira no ida ne’e rezulta husi konsultasaun publiku ne’ebe la partisipativu tamba la akumula hotu komunidade sira nia prekupasaun” nia hateten

Husi aspeitu juridiku Advogadu Rede ba Rai Tito Maia dos Reis hato’o ninia hanoin iha diksusaun ne’e katak Konstituisaun RDTL mos rekunhese no valoriza ita nia uzu no kostume sira iha ita nia konstituisaun artigu 2 numeru 4 define kona ba estadu rekunhese norma no valoriza lisan rai timor nian

 “ Liga bai ta nia situasaun agora dadaun ne’e komunidade sira kada tinan hela buat ruma iha rai ne’e nia leten no ida ne’e sai hanesan razaun fundamental atu bele hatudu katak fatin ida ne’e iha duni ligasaun ho komuniade local sira nia kultura no lisan sira” Tenik nia

Diskusaun komunitaria ida ne’e organiza husi komunidade Ilimanu husi uma lisan museu no partisipa husi komunidade local sira no mos membru husi Rede ba Rai mak hanesan La’o Hamutuk, TAHAN, Jurista Advokasia. wainhira informasaun ne’e publika seidauk iha konfirmasaun ho parte Autoridade Nasional Petroleu no Minarais