Komfrensia Imprensa Rede ba Rai

Featured

Dili, 9 Jullu 2019                                
Konferensia Imprensa
Rede ba Rai

Rede ba Rai: Ministru Justisa ho Sekretariu Estadu Terras no Propriedade La Kompriende Konseitu Administrasaun Nakloke

Iha 18 Junu 2019, Rede ba Rai lansa ona relatóriu peskiza ne’ebé esklarese ba públiku katak programa Sistema Nasional Cadastru (SNC) iha frakeza barak iha servisu rejistrasaun rai iha Timor Leste. Peskiza ida ne’e deskobre katak programa SNC la transparente no la nakloke ba publiku, viola Lei 13/2017 iha parte oioin nomos fó ameasa boot ba rai lisan, ba feto no grupu vulneravel sira nia direitu ba rai.

Maske husi Governu RDTL la interese hodi partisipa iha lansamentu relatóriu Rede ba Rai nian maibe ami nafatin interese atu servisu hamutuk. No durante semana tolu nia laran Rede ba Rai akompaña deklarasaun no komentáriu husi Sua Exelensia Ministru Justisa Manuel Carceres da Costa, no S.E. Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade Mario Ximenes iha mídia. Rede ba Rai sente triste tanba deklarasaun hirak ne’e hatudu katak Governu laiha vontade atu tur hamutuk ho Sosiedade Sivíl atu buka solusaun ba problema sira ne’ebé mak eziste iha programa SNC.

Komentáriu hirak ne’e mos hatudu katak S.E. Ministru Justisa Manuel Carceres da Costa ho S.E. Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade Mario Ximenes la kompriende konseitu administrasaun nakloke ne’ebé mak esklarese iha Dekretu-Lei 32/2008 ka direitu asesu dokumentu ofisial sira ne’ebe mak esklarese iha Dekretu-Lei No 43/2016.

Iha deklarasaun ida ne’e Rede ba Rai hakarak atu esplika, klarifika no hatan fila fali ba deklarasaun balu husi parte VIII Governu RDTL Ministru Justisa no Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade.

Iha loron 19 Juñu 2019 Sekretariu Estadu Terras no Propriedade hato’o katak programa SNC nakloke ba públiku tanba fulan fulan hato’o relatóriu ba Governu[1]. Tuir Rede ba Rai katak deklarasaun ida ne’e sala iha parte rua:

  1. Peskiza ne’ebé hala’o husi Rede ba Rai hatudu momos katak programa SNC la transparente no la nakloke ba públiku.
  2. Kontratu ne’ebé fó ba kompañia rua (GMN-H no ARM-APPRIZE) ho prosesu adjudikasaun direta no la loke tenderizasaun ba publiku atu kompaña seluk bele aplika.
  3. Relatóriu trimestral, anual, relatóriu avaliasaun no progresu servisu husi SNC nunka fó sai ba públiku no la fahe iha web.
  4. Programa SNC la publika sai progresu servisu.
  5. Governu la esplika prosesu avaliasaun ne’ebé mak sira uza atu halo avaliasaun ba servisu husi kompañia rua ne’e.
  6. Peskizadór Rede ba Rai bazeia ba Dekretu Lei 43/2016, hatama pedidu formal ba Ministériu Justisa husu atu halo kopia ba informasaun ofisiál liga ho programa SNC nian, maibé ami so hetan de’it autorizasaun atu konsulta dokumentu sira ne’e iha oras balu nia laran, no la autoriza ba ami atu halo kopia ba dokumentu hirak ne’e. Tuir mai ami hatama pedidu ba daruak nian, Ministeriu Justisa la fó ona lisensa ba ami atu asesu ba dokumentu hirak ne’e maske tuir Dekretu-Lei No 43/2016 Regra Sira kona-ba Asesu ba Dokumentu Ofisial sira katak tuir lolos dokumentu ne’e bele fó sai ba públiku.

Maske SNC submete relatóriu servisu trimestral ba Governu maibé relatóriu sira ne’e nunka fó sai ba públiku no la publika iha web.

Tuir mai iha loron, 27 Junu 2019, Ministru Justisa rasik hateten katak “informasaun kona ba dadus rai nian Serbisu Nasional Kadastru (SNC), la bele fo sai tanba ema-nia privasidade”[2]. Deklarasaun ida ne’e husi Ministru Justisa lalos, iha parte rua:

  1. Informasaun barak ne’ebé mak presiza fó sai atu garante prosesu transparente la inklui informasaun privadu. Pur ezemplu, relatóriu anual, relatoriu trimestral, avaliasaun ba programa SNC, kontratu ne’ebé mak asina entre GMN-H, ARM-Apprize no Estadu RDTL – dokumentu hirak ne’e la inklui informasaun privadu ema nian so inklui deit informasaun kona-ba lalaok programa SNC nian. Tuir Dekretu-Lei No 43/2016 klaru katak povu iha direitu atu hetan asesu ba tipu dokumentu sira ne’e.
  2. Ministru Justisa ninia komentáriu la lójiku. Tanba bazeia ba prosesu rejistrasaun rai ne’ebé mak esklarese iha Lei 13/2017 katak depois de rekolla dadus kona-ba deklarante nain ba rai tenke publika mapa hodi komunidade tomak bele haree atu verifika fali dadus sira. Mapa ne’e publika iha nivel Munisipiu no ema hotu bele ba haree mapa pársela, naran deklarante no numeru uniku identifikasaun parsela (NUIP).

Bazeia ba rezultadu peskiza ne’ebé hatudu katak SNC la transparente no viola mós Lei 13/2017 iha parte oioin. Tanba preokupasaun hirak ne’e hotu Rede ba Rai rekomenda ba Governu Timor-Leste atu halo avaliasaun independente ba programa SNC iha tempu badak. Avaliasaun ida ne’e tenke nakloke no independente no tenke investiga asuntu: asesu ba prosesu rejistrasaun rai, kualidade de dadus, impaktu ba nivel konflitu iha rai laran, impaktu ba ema vulneravel, impaktu husi prosesu rejistrasaun ba rai lisan no prosesu ninia sustentabilidade nomos transparénsia.

Peskiza ida ne’e hala’o ho objetivu atu haforsa povu sira nia direitu ba rai iha futuru. Prosesu ne’e hala’o ho modelu kolaborativu tebes ne’ebe kompostu husi: advogadu, ema peritu ba asuntu sosiál no ema tékniku ne’ebé mak iha esperiénsia barak servisu kona-ba asuntu rai iha Timor-Leste. Peskiza hala’o husi: Asosiasaun Rede Covalima (ARC), REINO, Belun, FFSO, Fundasaun Mahein (FM), HAK, Jurista Advokasia (JA), JSMP, KSI, La’o Hamutuk, Liberta, Oxfam, no Sekretariadu Rede ba Rai.

Bele asesu relatóriu Rede ba Rai iha pájina web: www.redebarai.org.

Ba informasaun liu tan bele kontaktu ho Koordenador Rede ba Rai bele kontaktu ho Pedro Hortencio Vieira, telemovel +670 77811481 ka email vieiraloivacho@gmail.com.


[1] Notisia GMN TV 19 Junhu 2019

[2] http://www.tatoli.tl/2019/06/manuel-carceres-resposta-preokupasaun-rede-ba-rai/