Foto husi : Cezar RHTO
Eziste nu’udar Rede ne’ebé mak tau matan ba lei no politika sira liga ho asuntu rai iha Timor-Leste, iha tinan 2018 Rede ba Rai ho nia membru sira halao ona peskiza kona ba sistema rejistrasaun rai husi SNC (Sistema Nacional Cadastro) peskiza kuantitativa no kualitativa, analiza legal, peskiza iha terrenu no monitorizasaun halao iha munisipiu 9 inklui halo estudu kazu klean iha Munisipiu Covalima atu buka hatene didiak konaba oinsá partisipasaun komuniadade em jerál, oinsá partisipasaun feto no mos grupu vulneravel sira liu-liu hanesan ferik, katuas no mos maluk defisiénsia sira inklui buka hatene saida mak vantagen no dezvantagen husi prosesu rejistrasaun rai tomak.
Iha loron 18 fulan junhu 2019 Rede ba rai halo lansamentu rezultadu peskiza ho Tiltu Rejistrasaun Rai iha Timor: Analiza ba Impaktu SNC (Sistema Nacional Cadastro). Iha lansamentu ida ne’e Aprezentador husi Rede ba Rai Sr. Marianu Fereira hatete katak “ Sistema Nacional Cadastro nu’udar konsorsiu husi kompanha 2 (Grupo Media Nacional Holding husi Timor Leste no ARM APPRIZE husi Portugal) ne’ebé hetan kna’ar husi Governu Timor Leste hodi halo rejistrasaun rai iha Teritoriu Timor laran tomak. Projeitu ida ne’e hahu’u rejistrasaun rai komesa husi tinan 2014 to’o 2019 nia rohan ho total Orsamentu miliaun $57.2 liu husi dalan ajudikasaun direita ou Single Source, no kompanha rua ne’e hare’e ba sira nia background seidauk iha esperiensia ba serbisu rejistrasaun rai tantu iha Portugal no mos Timor-Leste rasik”.
Hanesan kompanha ida ne’ebe mak halao parseiru ho governu, no nia finansiamentu mai husi osan povu nian, persija tebes atu hetan avaliasaun atu nune’e bele hare’e kona ba nia progresu no falhansu. Maibe infelizmente husi projeitu ne’e hahu’u iha tinan 2014 ate agora seidauk iha orgaun independente ida ne’ebe halo avalisaun ba serbisu husi kompanha GMN-H no ARM Apprize ne’ebe mak gasta orsamentu ho total montante miliaun $57.2.
Hare’e ba kestaun hirak ne’e, mosu pergunta tamba saida mak sistema rejistrasaun rai ne’e hamosu duvida bo’ot iha ita nia le’et, karik rejistrasaun rai husi SNC ne’e iha duni kualidade ou lae? Karik rejistrasaun rai ne’e sei fo impaktu bo’ot ba futuru, se governu Timor-Leste la halo intervensaun ba asuntu ne’e?, mai ita hare’e prosesu sira ne’e ida-idak atu bele to’o iha konkluzaun katak tamba sa mak rede ba rai ezize governu Timor Leste atu molok kontratu ho SNC remata persija halo investigasaun husi orgaun kompetente sira hanesan CAC (Comisaun Anti Corupsaun) no PDHJ (Provedoria Dos Direitus Humanus no Justisa).
Iha prosesu lejitimasaun lei ba rai, ne’ebe hasoru dezafiu barak no lori prosesu durante tinan 10 diskusaun iha parlamentu, hasoru nia pontu naroman wainhira Prezidente Lu Olo promulga lei Rejime Espesiál ba Definisaun Titularidade ba Bein Imóvel (Lei ba Rai). Hanesan saida mak ita hatene katak rejistrasaun rai ne’ebe mak halo husi SNC ne’e hahu’u molok lei ba rai promulgadu iha tinan 2017 husi S.E Prezidente RDTL Sr. Francosco Gutteres “Lu Olo”. Maske prosesu rejistrasaun lao uluk, maibe lolos ne’e lei 13/2017 tenke sai nu’udar kuadramentu legal ida ne’ebe SNC tenke halo tuir.
Rezultadu husi peskiza ne’e identifika problema hirak ne’ebe tuir Rede ba Rai iha impaktu bo’ot ne’ebé afeita tebes ba komunidade sira nia moris loron-loron liga ho sira nia direitu atu asesu ba rai. Hare’e husi aspeitu legal nian, SNC kontra Prinsipiu fundamental lei 13/2017 liga ho prosesu rejistrasaun rai. Lolos ne’e etapa rejistrasaun rai tenke liu husi prosesu ne’ebe mak transparante no asesivel ba parte hotu. Maibe se iha nafatin kontradisaun wainhira to’o iha pratika, no Sistema Nacional Cadastro (SNC) la rekunhese Direitu ba Propriedade komunitaria no zona protesaun komunitaria ne’ebe hatu’ur ona iha lei 13/2017. Servisu no prosesu tomak husi Sistema Nacional Cadastro la Transparansia no la assesivel ba Publiku atu asesu, maske info no servisu neebe sira halo nudár servisu publiko.
Sistema rejistrasaun rai husi Sistema Nacional Cadastro (SNC) la Promove direitu feto, ema ho idade avansadu (ferik no katuas sira), ema ho difisiensia, inklui labarik oan kiak sira ne’ebe inan aman la iha. Husi ida ne’e bele konklui katak SNC rasik viola lei 13/2017 ne’ebe iha provizaun espesial balun tantu ba artigu 5 ne’ebe fo protesaun ba grupo vulneravel sira. Liu husi deskobrementu ne’ebe mak ita hetan iha terenu Rede ba Rai rekomenda urgentemente ba governu tenke
- Hapara temporariu SNC nia serbisu no halo avaliasaun independente no nakloke ba Prosesu rejistrasaun rai tomak ne’ebe hala’o husi SNC
- Hapara temporariu prosesu rejistrasaun rai hodi haforsa kaudru legal hodi asegura prosesu rejistrasaun rai ne’ebe independente, transparante, promove igualidade, prosesu assesivel ba ema hotu no protesaun makas ba rai lisan miniu liu baze legal tenke:
- Estabelese rekezitu minimu ba mekanismu informasaun publiku inklui mekanismu atu asegura informasaun ba grupo vulneravel sira
- Esklarese konteudo informasaun ne’ebe tenke hato’o ba publiku
- Esklarese prosesu avizu legal no meius fahe informasaun kona ba publikasaun mapa ne’ebe asegura ema hotu ninia direitu no partisipasaun masimu iha prosesu.
- Asegura katak ema hotu-hotu iha direitu atu hatama deklarasaun ho hapara rekezitu sira ne’ebe hatodan ka sai hanesan impedimentu ba ema atu hatama deklarasaun
- Asegura katak informasaun tomak ne’ebe fori liu husi prosesu rejistu rai tenke hato’o ba publiku no asegura asesu nakloke ba baze de dadus
- Esklarese mekanismu servisu SNC no DNTPSC no fo obrigasaun ba sira nia porsedimentu internal, matadalan sukat rai, prosedimentu mediasaun, relatoriu trimestral, no annual estatistika jeral kona ba progresu sukat rai.
- Inklui regra kona ba transparansia no boa governasaun
- Wainhira prosesu klaru kona-ba rai lisan no propriedade komunitaria seidauk iha seidauk bele hahu’u rejistrasaun rai.
- Husu ba instituisaun sira ne’ebé iha kna’ar bo’ot atu defende povu nia direitu (hanesan KAK, PDHJ, no SEII) atu halo monitorizasaun no investigasaun ba impaktu husi prosesu rejistrasaun rai ba komunidade sira no mos transparansia husi prosesu rejistrasaun rai.
Oinsa entidades relevantes sira nia resposta kona ba deskobrementu iha relatoriu ne’e?
Depois de la mai partisipa iha eventu lansamentu ne’e tamba ho razaun oin-oin ne’ebe mak hato’o iha loron ida antes de lansamentu, Sekretariu Estadu Terras propriedades Sr. Mario Ximenes hato’o nia insatisfasaun relasiona husi deskobrementu sira husi relatoriu peskiza ne’e husi kanal media GMN iha loron 19 Juñu 2019 katak “programa SNC nakloke ba públiku tanba fulan fulan hato’o relatóriu ba Governu”. Hatan ba ida ne’e Rede ba Rai organiza komferensia imprensa iha loron Tersa 09 jullu 2019 atu hatan ba insatisfasaun ida ne’e, no tuir Rede ba Rai katak, deklarasaun ida ne’e sala iha parte rua:Peskiza ne’ebé hala’o husi Rede ba Rai hatudu momos katak programa SNC la transparante no la nakloke ba públiku. Kontratu ne’ebé fó ba kompañia rua (GMN-H no ARM-APPRIZE) ho prosesu adjudikasaun direta no la loke tenderizasaun ba publiku atu kompaña seluk bele aplika. Relatóriu trimestral, anual, relatóriu avaliasaun no progresu servisu husi SNC nunka fó sai ba públiku no la fahe iha web.
Programa SNC la publika sai progresu servisu, no Governu la esplika prosesu avaliasaun ne’ebé mak sira uza atu halo avaliasaun ba servisu husi kompañia rua ne’e. Prosesu legal ne’ebe Peskizadór Rede ba Rai bazeia ba mak Dekretu Lei 43/2016, liu husi hatama pedidu formal ba Ministériu Justisa husu atu halo kopia ba informasaun ofisiál liga ho programa SNC nian, maibé hetan de’it autorizasaun atu konsulta dokumentu sira ne’e iha oras balu nia laran, no la autoriza ba ami atu halo kopia ba dokumentu hirak ne’e. Tuir mai konsege hatama pedidu ba daruak nian, maibe Ministeriu Justisa la fó ona lisensa atu asesu ba dokumentu hirak ne’e maske tuir Dekretu-Lei No 43/2016 Regra Sira kona-ba Asesu ba Dokumentu Ofisial sira katak tuir lolos dokumentu ne’e bele fó sai ba públiku. Maske SNC submete relatóriu servisu trimestral ba Governu maibé relatóriu sira ne’e nunka fó sai ba públiku no la publika iha web.
Husi parte seluk iha loron, 27 Junu 2019, Ministru Justisa mos hato’o ninia insatisfasaun husi kanal media Tatoli katak “informasaun kona ba dadus rai nian Serbisu Nasional Kadastru (SNC), la bele fo sai tanba ema-nia privasidade”. No Tuir Rede ba Rai deklarasaun ida ne’e husi Ministru Justisa lalos, iha parte rua: Primeiru, informasaun barak ne’ebé mak presiza fó sai atu garante prosesu transparente la inklui informasaun privadu. Pur ezemplu, relatóriu anual, relatoriu trimestral, avaliasaun ba programa SNC, kontratu ne’ebé mak asina entre GMN-H, ARM-Apprize no Estadu RDTL – dokumentu hirak ne’e la inklui informasaun privadu ema nian so inklui deit informasaun kona-ba lalaok programa SNC nian. Tuir Dekretu-Lei No 43/2016 klaru katak povu iha direitu atu hetan asesu ba tipu dokumentu sira ne’e. Segundu Ministru Justisa ninia komentáriu la lójiku.
Tanba bazeia ba prosesu rejistrasaun rai ne’ebé mak esklarese iha Lei 13/2017 katak depois de rekolla dadus kona-ba deklarante nain ba rai tenke publika mapa hodi komunidade tomak bele haree atu verifika fali dadus sira. Mapa ne’e publika iha nivel Munisipiu no ema hotu bele ba haree mapa pársela, naran deklarante no numeru uniku identifikasaun parsela (NUIP).
Bazeia ba rezultadu peskiza ne’ebé hatudu katak SNC la transparente no viola mós Lei 13/2017 iha parte oioin. Tanba preokupasaun hirak ne’e hotu Rede ba Rai rekomenda ba Governu Timor-Leste atu halo avaliasaun independente ba programa SNC iha tempu badak. Avaliasaun ida ne’e tenke nakloke no independente no tenke investiga asuntu: asesu ba prosesu rejistrasaun rai, kualidade de dadus, impaktu ba nivel konflitu iha rai laran, impaktu ba ema vulneravel, impaktu husi prosesu rejistrasaun ba rai lisan no prosesu ninia sustentabilidade nomos transparénsia.