Bua Malus
Uluk nanai, atan ami hakarak nahe beti hodi lo’ok bua midar no malus matak husi rai ne’ebe fo moris ba ita hotu no hamoris kultura ida ne’ebe fo marka identidade sosial, politika, ekonomia no kultura nudar rai Timor-Leste emar Timorense.
Iha ai kananuk husi emar matenek sira mak hakatak, rai mak soi moris no moris mak hariku rai. Lian murak ne’e, hatudu katak iha rai leten mak soin moris hotu ka buat horis hotu, ne’ebe iha lian matenek moderna nian hakatak ‘biodiversidade’. Lia murak ne’e mos fo mangarti seluk katak buat horis hotu, mak moris iha rai ka depende ba rai mak hariku rai ne’e, hanesan mos ba ita emar sira.
Nune, mak la let no seluk ida, hanesan sinal kultural no pratika ne’ebe beila sira hatudu tiha ona, hodi habelun-an ho rai ne’ebe sira hela ba. Hahu husi kedas kosok-oan ida moris mai, tara kedas nia ‘kan’ nudar sinal ‘domin’ ne’ebe hakesik nia ho nia rai, nia knua ka nia uma-lisan. Ai-to’os no uma lulik hakesik-an mos ba rai lulik, bee matan lulik, foho lulik, mota lulik, tasi lulik nomos buat lulik hotu ne’ebe lale’uk nia. Husi lalaok ne’e, mak halo ‘emar Timor-Leste’ la hanesan ho emar rai ketan sira seluk.
Tamba ita la hanesan ho emar rai seluk, mak lolos politika ba rai hodi hahoris lei rai ho naran saida deit ne’ebe sei sai ‘mata dalan’ ba emar Timor-Leste hotu, tenki hatur iha kontekstu sosial, kultural, ekologiku, ekonomia no politika Timor-Leste nian, atu la’os sai fali saseluk husi Portugal, Brazil, Australia, Amerika, Indonesia ka rai seluk.
Prosesu sukat rai lao dadauk, esbolusu lei rai haksesuk malu hela. Emar barak mak mak lakon rai no uma husi santo foun naran ‘desenvolvimentu’.
Emar hotu ne’ebe kontribui oit ka wa’in, ba prosesu libertasaun patria, hanoin hela (ekspekta) atu sira mos bele moris iha uma ida, iha rai pedasuk ida hodi halo produsaun, hodi simu ‘santo desenvolvimentu’ ne’e ho liman nakloke, fuan haksolok, bidu no hananuk ‘libertasaun katak emar hotu iha direitu no asesu ba rai’. Tamba, rai mak kultura, rai mak moris, rai mak dignidade, rai mak identidade no rai mak nasaun.
Hodi is no matak malirin, ami hato’o obrigado wa’in ba maluk hotu ne’ebe tulun ona ba halao peskiza hodi hasai relatorio ne’e. Nune mos, ba maluk sira ne’ebe fo ona informasaun no servisu hamutuk ho ‘Rede ba Rai’. Ba emar seluk ne’ebe atan ami la temi ida-idak iha ne’e, maibe tau ona hanoin ka hatutan liman iha prosesu hotu ba hasai relatorio ne’e, obrigado wain ba imi hotu. Rai lulik no lulik hotu sei fo is no matak malirin ba imi hotu.
Nudar emar moris, la ses husi maksalak. Biti makerek, lohu makerek, tais makerek hakat hela fukun ruma. Lian midar no lian kroat mak halo makerek. Husik hela iha biti okos lian kroat ruma husi ami.
Belun sira, lian midar no ksolok ba imi hotu.
Dili, 20 Maio 2013
Demetrio do Amaral de Carvalho
Haburas Foundation
